Ο Ευάγγελος Βενιζέλος για τα Θρησκευτικά

Το συνταγματικό και διεθνές νομικό πλαίσιο της διδασκαλίας των θρησκευτικών και το δικαίωμα εξαίρεσης από αυτή

[απόσπασμα, δημοσιεύτηκε ως συνέχεια του επιμέτρου, στις 29.09.2019]*

Με τις 1749 και 1750 / 2019 αποφάσεις της Ολομέλειας του ΣτΕ ακυρώθηκαν οι αποφάσεις του Υπουργού Παιδείας του 2017 με τις οποίες είχαν εγκριθεί, αντίστοιχα, τα προγράμματα διδασκαλίας των Θρησκευτικών αφενός μεν στο δημοτικό και στο γυμνάσιο, αφετέρου δε στο λύκειο. Οι αποφάσεις αυτές αποφεύγουν ακραίες παραδοχές της προηγούμενης σχετικής απόφασης 926/2018 -που σχολιάζεται μόλις παραπάνω - ως προς την ερμηνεία του άρθρου 3 Σ. και ως προς την ερμηνευτική σημασία του προοιμίου του Συντάγματος. Υιοθετούν όμως κατά πλειοψηφία την άποψη ότι από το άρθρο 16 παρ. 2 σε συνδυασμό με το άρθρο 3 Σ. συνάγεται υποχρέωση της πολιτείας να οργανώνει και παρέχει τη διδασκαλία μαθήματος Θρησκευτικών που έχει καθαρό ομολογιακά περιεχόμενο ορθόδοξου χριστιανικού χαρακτήρα.

Σύμφωνα με την κρατήσασα στο Δικαστήριο άποψη, σκοπός της εκπαίδευσης είναι, μεταξύ άλλων, η ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης, όχι όμως γενικά, αλλά αυτής που εκφράζει την ομολογία της συντριπτικής πλειοψηφίας του ελληνικού λαού, την «επικρατούσα» με την έννοια αυτή θρησκεία, δηλαδή τη θρησκεία της Ανατολική Ορθόδοξης του Χριστού Εκκλησίας. Η κρατήσασα άποψη προφανώς θεωρεί ότι η υποχρέωση αυτή της Πολιτείας διασφαλίζει το περιεχόμενο της θρησκευτικής ελευθερίας και πιο συγκεκριμένα της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης των γονέων των μαθητών που ανήκουν στο «επικρατούν» ορθόδοξο δόγμα και το ειδικότερο δικαίωμά τους που προβλέπεται ρητά στο άρθρο 2 του (Πρώτου) Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ να καθορίζουν αυτοί την εκπαίδευση των παιδιών τους με βάση τις θρησκευτικές και φιλοσοφικές τους πεποιθήσεις. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι το ΠΠΠ της ΕΣΔΑ δεν διασφαλίζει το δικαίωμα σε κάθε γονέα ατομικά να καθορίσει το περιεχόμενο του μαθήματος των Θρησκευτικών για το παιδί του με βάση τις πεποιθήσεις του που μπορεί να είναι επιλεκτικές ή αντιφατικές ή ασαφείς ή μεταβαλλόμενες κ.ο.κ., αλλά του διασφαλίζει πάντως το δικαίωμα αποχής του παιδιού του από το μάθημα εάν κρίνει ότι το περιεχόμενό του προσκρούει στις θρησκευτικές ή φιλοσοφικές του πεποιθήσεις. Το ΣτΕ προφανώς εκλαμβάνει ότι εκφράζει τη βούληση των γονέων που τεκμαίρονται ως ορθόδοξοι χριστιανοί, το τεκμήριο όμως αυτό μπορεί να το επικαλεστεί πρωτίστως ο νομοθέτης όταν πρόκειται για κρατική λειτουργία, εκτός και αν προβληθεί παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων έστω ενός γονέα που παρεμποδίζεται στην άσκηση του δικαιώματος αποχής από μάθημα που δεν συνάδει με τις θρησκευτικές ή φιλοσοφικές του πεποιθήσεις.

Διατυπώνεται όμως και επάλληλη αιτιολογία της πλειοψηφίας που βασίζεται στην αρχή της θρησκευτικής ισότητας, η οποία παραβιάζεται - αυτό είχε διατυπωθεί και στην ΣτΕ Ολ 926/2018 - όταν για τους Εβραίους, Μουσουλμάνους ή Ρωμαιοκαθολικούς μαθητές οργανώνεται (υπό προϋποθέσεις) ομολογιακού χαρακτήρα μάθημα, ενώ το αντίστοιχο δεν διασφαλίζεται για την πλειοψηφία των ορθοδόξων χριστιανών μαθητών. Πρόκειται όμως για συγκρίσιμες καταστάσεις; Η μεταχείριση θρησκευτικών μειονοτήτων (το εντοπίζει και μια από τις μειοψηφούσες γνώμες) επιβάλλει στην Πολιτεία να συνεκτιμήσει και άλλες παραμέτρους εκτός από τις επιστημονικές και παιδαγωγικές επιλογές ως προς το χαρακτήρα ενός μαθήματος που απευθύνεται στη συντριπτική πλειονότητα. Οι παράμετροι δε αυτές μπορεί να οδηγήσουν στην εισαγωγή μέτρων affirmative action υπέρ των θρησκευτικών μειονοτήτων. Στο εσωτερικό άλλωστε της πλειονότητας όσοι επιθυμούν να κάνουν πιο εντατική άσκηση της θρησκευτικής τους ελευθερίας διαθέτουν τη θεσμική εγγύηση η Ορθόδοξη Εκκλησία να είναι η εκκλησία της «επικρατούσας θρησκείας», νπδδ, με κρατικά αμοιβόμενους θρησκευτικούς λειτουργούς, που οργανώνει ελεύθερα και με όλα τα αναγκαία μέσα τις κατηχητικές της δράσεις όχι ως κρατικές αλλά ως εκκλησιαστικές.

Από την άλλη πλευρά, η κρατήσασα άποψη θέλει να σεβαστεί τη σχετική νομολογία του ΕΔΔΑ και το άρθρο 2 του ΠΠΠ της ΕΣΔΑ και αναγνωρίζει το δικαίωμα σε εύκολη και «απροϋπόθετη» δήλωση αποχής από το μάθημα των Θρησκευτικών με μόνη την επίκληση της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης, με την παρότρυνση στο νομοθέτη να οργανώνεται «ισότιμο» μάθημα εάν συγκεντρώνεται επαρκής αριθμός απεχόντων μαθητών. Όπως όμως έχω εξηγήσει παραπάνω τέτοιο δικαίωμα αποχής διασφαλίζεται από το άρθρο 2 του ΠΠΠ ακόμη και όταν το μάθημα έχει θρησκειολογικό, φιλοσοφικό ή μικτό χαρακτήρα. Άρα ούτε το τυχόν «ισότιμο» μάθημα μπορεί να είναι υποχρεωτικό χωρίς δυνατότητα αποχής. Το δικαίωμα αποχής διασφαλίζεται μάλιστα όχι μόνο για όσους είναι άθεοι, αγνωστικιστές, πιστοί, οπαδοί ή μέλη άλλου χριστιανικού δόγματος ή άλλης θρησκείας αλλά και για όσους είναι κατά την αντίληψή τους μέλη της ορθόδοξης εκκλησίας αλλά θέλουν να έχουν χαλαρή ή επιλεκτική σχέση με αυτή ή δεν θέλουν να δηλώσουν τίποτα ως προς τις θρησκευτικές ή φιλοσοφικές τους πεποιθήσεις.

Διατυπώθηκαν αρκετές μειοψηφούσες γνώμες, από τις οποίες ιδιαίτερη σημασία νομίζω ότι έχουν εκείνες που εστιάζουν στην οριοθέτηση του ακυρωτικού ελέγχου της νομιμότητας συνεπώς και της συνταγματικότητας μιας κανονιστικής διοικητικής πράξης επιστημονικού και παιδαγωγικού, άρα «τεχνικού» περιεχομένου για το curriculum της διδασκαλίας ενός μαθήματος στο δημοτικό, το γυμνάσιο και το λύκειο. Το Υπουργείο Παιδείας συγκρότησε επιτροπή από ειδικούς επιστήμονες και παιδαγωγούς - θεολόγους εν προκειμένω. Διεξήχθη διάλογος πρωτίστως με την Εκκλησία της Ελλάδος και διαμορφώθηκε ένα πρόγραμμα θεολογικά και παιδαγωγικά «σύγχρονο» και «προοδευτικό» σε αντίθεση με «παραδοσιακές» ή «συντηρητικές» απόψεις, χωρίς η Εκκλησία να θεωρήσει ότι υπάρχει δογματική απόκλιση ή παραποίηση οργανώνοντας επισήμως τέτοιου επιπέδου αντιδράσεις. Είναι προφανώς άλλο οι αντιδράσεις της Εκκλησίας και άλλο οι αντιδράσεις σωματείου θεολόγων που συγκρούεται με άλλο σωματείο θεολόγων ή οι ατομικές αντιδράσεις ορισμένων επισκόπων. Άλλωστε πρόκειται για μάθημα του δημοσίου σχολείου και όχι για κατήχηση ως θρησκευτική και πιο συγκεκριμένα εκκλησιαστική δραστηριότητα. Η Ολομέλεια του ΣτΕ φέρεται να έχει εν προκειμένω θεολογική γνώση, ορθόδοξη πίστη και ομολογιακή ή ακόμη και κατηχητική ευαισθησία μεγαλύτερη από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, τις Θεολογικές Σχολές, τις εκκλησιαστικές οντότητες της δικαιοδοσίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου (που εκφράζονται από αυτό) στην ελληνική επικράτεια και από την επιτροπή ειδικών που συγκρότησε το αρμόδιο Υπουργείο.

Κατά την ίδια λογική όμως το ΣτΕ μπορεί να ελέγξει, με παρόμοια ερμηνευτική προσέγγιση, το πρόγραμμα όλων των μαθημάτων που συνδέονται με την ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης που προβλέπεται, όπως και η ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης, ως σκοπός της εκπαίδευσης στο άρθρο 16 παρ. 2 Σ. Τα φιλολογικά και ιστορικά μαθήματα, η διδασκαλία των στοιχείων του δημοκρατικού πολιτεύματος, η θεματολογία της έκθεσης ιδεών είναι όλα ιδιαιτέρως κρίσιμα από την άποψη αυτή. Μπορεί άραγε με αίτηση ακυρώσεως να προβληθούν λόγοι σχετικοί με την απουσία, την υποβάθμιση ή την εσφαλμένη προσέγγιση κεφαλαίων της ελληνικής ή ευρωπαϊκής ιστορίας και να ζητηθεί η ακύρωση των σχετικών κανονιστικών πράξεων του Υπουργού Παιδείας;

Το ερώτημα αυτό αναδεικνύει το αδιέξοδο ενός τόσο εντατικού δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας στο όνομα της ομολογιακής καθαρότητας που υπερβαίνει ακόμη και το σημείο ισορροπίας και συμφωνίας μεταξύ Κράτους και Εκκλησίας ως προς τη διδασκαλία των Θρησκευτικών. Παραμένουν όμως ανοικτά και όλα τα προβλήματα ερμηνείας των άρθρων 3, 13, 16 παρ.2 του Συντάγματος υπό το πρίσμα της ΕΣΔΑ που αναφέρθηκαν προηγουμένως.

*    *    *

* Συμπληρωματικό σχόλιο του Ευάγγελου Βενιζέλου, ως συνέχεια του επιμέτρου της ομιλίας του στην ημερίδα που διοργάνωσε στις 20.2.2016, στη Θεσσαλονίκη, ο Πανελλήνιος Θεολογικός Σύνδεσμος «ΚΑΙΡΟΣ – για την αναβάθμιση της θρησκευτικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα» με θέμα «Το μάθημα των θρησκευτικών και ο δημόσιος χώρος». 

Το επίμετρο προστέθηκε στο βιβλίο του Ευ. Βενιζέλου «Η Δημοκρατία μεταξύ Ιστορία και Συγκυρία» (εκδόσεις Πατάκη, 2018), Το παραπάνω απόσπασμα προστέθηκε  ως συνέχεια του επιμέτρου  στις 29.09.2019. 

Ολόκληρο το κείμενο της ομιλίας, μαζί με το επίμετρο και το συμπληρωματικό σχόλιο δείτε εδώ: https://www.evenizelos.gr/…/4…/5299-2016-04-01-17-47-28.html