Σάββατο 18 Φεβρουαρίου 2023

Προοπτικές για ένα σύγχρονο μάθημα των Θρησκευτικών από τη σκοπιά των εκπαιδευτικών και των μαθητών/τριών

 


Προοπτικές για ένα σύγχρονο μάθημα των Θρησκευτικών

από τη σκοπιά των εκπαιδευτικών και των μαθητών/τριών*

Του Γιώργου Στριλιγκά,

Συμβούλου Εκπαίδευσης Θεολόγων

Το ζήτημα του μαθήματος των Θρησκευτικών (ΜτΘ) είναι εξαιρετικά σύνθετο, με νομικές, πολιτικές, εκπαιδευτικές, παιδαγωγικές και θεολογικές διαστάσεις. Η νομική διάσταση αφορά στο ισχύον νομικό πλαίσιο, το οποίο περιλαμβάνει τα όρια και τους κανόνες συγκρότησης, οργάνωσης και λειτουργίας του μαθήματος, τη διασφάλιση της θρησκευτικής ελευθερίας και την προστασία των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων. Ενδεικτικά ζητήματα με πολιτικές προεκτάσεις είναι η συνευθύνη του ΜτΘ για την προώθηση της ειρηνικής συνύπαρξης και για την ανάπτυξη πολιτικής παιδείας, καθώς και η σημασία του ως παράγοντα κοινωνικής συνοχής. Η παιδαγωγική διάσταση περιλαμβάνει τις θεωρητικές προϋποθέσεις και τις μεθοδολογικές πρακτικές της θρησκευτικής διδασκαλίας και μάθησης. Η θρησκευτική, η θεολογική και η εκκλησιαστική διάσταση παραπέμπουν κατεξοχήν στο μαθησιακό περιεχόμενο, στα διδακτικά θέματα και στα μορφωτικά υλικά του ΜτΘ.

Η μονομερής υπερεκτίμηση ή ακόμη και η υποτίμηση οποιασδήποτε από τις παραπάνω διαστάσεις, έναντι των υπόλοιπων, μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα. Με αφετηρία αυτή την παραδοχή και προσεγγίζοντας το θέμα από τη σκοπιά των εκπαιδευτικών και των μαθητών/τριών καταθέτω επιγραμματικά τη γνώμη μου, επισημαίνοντας ορισμένες κρίσιμες πτυχές οι οποίες αφορούν στη θέση του ΜτΘ στο σύγχρονο σχολείο, όπως αυτές προκύπτουν από τον πολύχρονο σχετικό διάλογο.

1. Το ΜτΘ είναι οργανωτικά και λειτουργικά ενταγμένο στον κορμό των υποχρεωτικών μαθημάτων γενικής παιδείας ως ισότιμο υποχρεωτικό μάθημα. Η υποχρεωτικότητα του ΜτΘ θεμελιώνεται στην εφαρμογή του άρθρου 16,2 του Συντάγματος, Ωστόσο, το ζήτημα της υποχρεωτικότητας δεν αποτελεί αποκλειστικά νομικό ζήτημα, ούτε μια τυπική συντεχνιακή απαίτηση. Σε μια εποχή η οποία ταλανίζεται από εκφάνσεις του φανατισμού και από φονταμενταλιστικές τάσεις, οι παιδαγωγοί αναγνωρίζουμε τη σπουδαιότητα της ανάπτυξης της θρησκευτικής συνείδησης για όλους τους/τις μαθητές/τριες σε ένα ασφαλές παιδαγωγικό περιβάλλον και της προαγωγής του θρησκευτικού γραμματισμού με όρους επιστημονικούς και παιδαγωγικούς. Η θρησκευτική εκπαίδευση δεν μπορεί να λειτουργήσει ως σχολικό πάρεργο ή εξωσχολικό μαθησιακό αντικείμενο, ή επιλεγόμενο πρόγραμμα ειδικού σκοπού. Το ΜτΘ αποτελεί μέρος της σχολικής εκπαίδευσης, στο πλαίσιο του ευρύτερου σκοπού για τον πολιτιστικό και λειτουργικό γραμματισμό των μαθητών/τριών. Από την ίδρυση του ΜτΘ μέχρι σήμερα, οι σκοποί του θεμελιώνονται και ταυτόχρονα υπηρετούν τους γενικούς σκοπούς της εκπαίδευσης. Η εκπαιδευτική εμπειρία μαρτυρεί ότι η υποχρεωτικότητα του ΜτΘ μπορεί να επηρεάζεται από το πλαίσιο χορήγησης της απαλλαγής από το ΜτΘ και τις συνέπειες που απορρέουν από αυτό.

2. Η θρησκευτική εκπαίδευση είναι, ή οφείλει να είναι, δομημένη με επιστημονικούς όρους τόσο σε θεολογικό όσο και σε παιδαγωγικό επίπεδο. Το επιστημονικό υπόβαθρο του ΜτΘ αποτελεί προέκταση της θεολογικής επιστήμης και έρευνας, όπως αυτές λειτουργούν στον ακαδημαϊκό χώρο. Οι διδάσκοντες το ΜτΘ στην πρωτοβάθμια και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι απόφοιτοι πανεπιστημιακών παιδαγωγικών και θεολογικών σχολών και έτσι πρέπει να παραμείνουν. Η εργασία τους θεμελιώνεται στα πορίσματα της θεολογικής επιστήμης και στα επιτεύγματα των σύγχρονων παιδαγωγικών επιστημών, δηλαδή της θρησκειοπαιδαγωγικής, της διδακτικής, της αναπτυξιακής ψυχολογίας κ.ά. Οι εκπαιδευτικοί σχεδιάζουν την προσδοκώμενη μάθηση, επιλέγουν διδακτικές στρατηγικές και μορφωτικά υλικά με εφόδια από τις παραπάνω επιστήμες. Το ΜτΘ διαλέγεται και συνεργάζεται ισότιμα με τα λοιπά μαθήματα, στο πλαίσιο της διεπιστημονικότητας και της διαθεματικότητας.

3. Η θρησκευτική εκπαίδευση χρειάζεται να είναι θεμελιωμένη παιδαγωγικά. Ο προγραμματισμός/σχεδιασμός της διδασκαλίας σε όλα τα επίπεδα, από τη σύνταξη των Προγραμμάτων Σπουδών μέχρι την υλοποίησή τους στην τάξη, οφείλει να ακολουθεί αυτόν τον προσανατολισμό. Ο εκπαιδευτικός του ΜτΘ είναι πρωτίστως παιδαγωγός και δάσκαλος. Συνακόλουθα, η διδασκαλία του ΜτΘ δεν μπορεί παρά να είναι παιδοκεντρική, δηλαδή να υπηρετεί αυθεντικές ανάγκες και προσδοκίες των σύγχρονων μαθητών/τριών και ταυτόχρονα να είναι μαθησιοκεντρική, δηλ. να στοχεύει σε ορισμένη μάθηση και να φροντίζει για την ανάπτυξή της με όρους παιδαγωγικούς. Έτσι, η θρησκευτική εκπαίδευση διαφέρει ριζικά από την κατήχηση η οποία έχει άλλη αποστολή, και υλοποιείται σε άλλο χώρο και διαφορετικούς όρους. Συναφές παιδαγωγικό ζήτημα είναι η αξιοποίηση σύγχρονων διδακτικών προσεγγίσεων και υλικών. Στα τελευταία χρόνια, διαπιστώνεται η διάδοση των διερευνητικών, βιωματικών και συνεργατικών στρατηγικών διδασκαλίας, τόσο στο σχολείο ευρύτερα όσο και στο ΜτΘ ειδικότερα, παρά τις όποιες αντιξοότητες και παλινωδίες.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, οφείλουμε να ξαναδούμε την αποστολή του εκπαιδευτικού και τον ρόλο του μαθητή κατά τη διδασκαλία του ΜτΘ. Σε μια εποχή στην οποία είναι κοινός τόπος το αίτημα για την υπέρβαση της μετωπικής διδασκαλίας, για την προσωπική οικοδόμηση της μάθησης από τους μαθητές/τριες με ενεργό συμμετοχή σε μαθησιακές δραστηριότητες και για την προαγωγή της φθίνουσας καθοδήγησης, είναι δυνατόν να ζητείται από το ΜτΘ, και μάλιστα με νομικούς όρους, η εφαρμογή παρωχημένων διδακτικών πρακτικών; Το θρησκευτικό μάθημα δεν μπορεί να λογίζεται ως «παράδοση» έτοιμης γνώσης, ερήμην των παιδαγωγικών χαρακτηριστικών των παιδιών, ούτε μπορεί να λειτουργήσει ως ουδέτερη έκθεση θρησκευτικών πληροφοριών σε μια λογική φαινομενολογικής θρησκειολογίας. Τι νόημα μπορεί να έχει για τον μαθητή το περιεχόμενο ενός τέτοιου μαθήματος εάν αυτό δεν τον αφορά προσωπικά, εάν δεν του παρέχει τη δυνατότητα για ουσιαστική συμμετοχή και διάλογο. Το ΜτΘ στοχεύει στην ολόπλευρη ανάπτυξη του μαθητή, καλύπτοντας όλους τους τομείς μάθησης –γνώσεις, στάσεις, δεξιότητες–, και συνακόλουθα ενδιαφέρεται για την ανάπτυξη της πολλαπλής νοημοσύνης, των κοινωνικών δεξιοτήτων, της πολιτιστικής συνείδησης και της κριτικής σκέψης. Από παιδαγωγική σκοπιά, θεωρούμε ακατανόητες τις αναφορές του Συμβουλίου της Επικρατείας ότι το ΜτΘ δεν μπορεί να έχει ως προέχουσα αποστολή «την παροχή πληροφοριών ή την επεξεργασία γνώσεων ή την ανάπτυξη προβληματισμών ιστορικής, θρησκευτικής ή κοινωνιολογικής φύσεως» (Αποφάσεις Ολομέλειας 1749 και 1750/2019) και ότι οι προσεγγίσεις αυτές κατά τρόπο «αντικειμενικό, κριτικό και πλουραλιστικό» είναι αποστολή άλλων μαθημάτων και όχι του ΜτΘ (Απόφαση 660/2018).

4. Το ΜτΘ οφείλει να είναι ανοικτό, διαλεγόμενο και πλουραλιστικό. Σε εφαρμογή των αρχών της σύγχρονης παιδαγωγικής, προσανατολιζόμαστε προς ένα ανοικτό Πρόγραμμα Σπουδών, όπου οι μαθητές/τριες θα αντιμετωπίζονται ως δρώντα πρόσωπα και θα μετέχουν ενεργά στη διδακτική διεργασία, σε ένα πλούσιο και πολυτροπικό μαθησιακό περιβάλλον. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι το Πρόγραμμα Σπουδών οφείλει να παρέχει στους εκπαιδευτικούς και στους μαθητές/τριες τη δυνατότητα να έχουν λόγο και ενεργό συμμετοχή σε όλα τα στάδια του εκπαιδευτικού έργου.

Το αίτημα αυτό ενισχύεται και από τις κοινωνικές συνθήκες στις οποίες καλείται το ΜτΘ να λειτουργήσει σήμερα. Η σύγχρονη σχολική τάξη είναι ένα διαφοροποιημένο κοινωνικά, πολιτιστικά και θρησκευτικά περιβάλλον. Μεγάλο μέρος των σύγχρονων μαθητών/τριών που παρακολουθούν το ΜτΘ θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως μετα-χριστιανοί με τάσεις ντεϊσμού και αντικληρικαλισμού, οικουμενιστές/διεθνιστές, εκκοσμικευμένοι χριστιανοί, ενώ αρκετοί είναι άθρησκοι, ακόμη και άθεοι ή ετερόθρησκοι, οι οποίοι συχνά συμμετέχουν στο μάθημα και δεν ζητούν απαλλαγή. Επισημαίνουμε, επιπλέον, την τάση των εφήβων μαθητών/τριών να είναι μοντερνιστές, αντικομφορμιστές, αντισυμβατικοί και να ακολουθούν τις τάσεις του συρμού. Όλα αυτά δεν είναι μειονεκτήματα. Απεναντίας, αναδεικνύουν τη δυναμική του ΜτΘ, καθιστώντας το ένα εξαιρετικά δημιουργικό, ελκυστικό, διαλογικό και πλουραλιστικό μάθημα. Για την αποτελεσματική λειτουργία και την υλοποίηση των στόχων του, φαίνεται να είναι μονόδρομος η αξιοποίηση των αρχών της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Η επιτακτική επισήμανση του Συμβουλίου της Επικρατείας ότι το ΜτΘ απευθύνεται «αποκλειστικά» σε Ορθόδοξους μαθητές (Αποφάσεις Ολομέλειας 1749 και 1750/2019) δεν έχει αντικειμενικό έρεισμα και ταυτόχρονα, τείνει να αποστερήσει από το μάθημα ουσιώδη και δυναμικά χαρακτηριστικά του, όπως είναι ο διάλογος, η αλληλογνωριμία, η καταλλαγή και ο αλληλοσεβασμός. Η κατά γράμμα και χωρίς προϋποθέσεις εφαρμογή αυτής της πρόνοιας θα οδηγήσει, μοιραία, στη συρρίκνωση και στην υποβάθμιση του ΜτΘ. Το ΜτΘ δεν μπορεί παρά να απευθύνεται προς όλους τους μαθητές/τριες που φοιτούν στο σχολείο, παρέχοντας τη δυνατότητα να γνωρίσουν/κατανοήσουν τη δική τους θρησκευτική ταυτότητα καθώς και των άλλων, με όρους ισοτιμίας και ελευθερίας. Κατά τη γνώμη μου, αυτή η θέση όχι μόνο δεν υποβαθμίζει τη διδασκαλία της Ορθόδοξης διδασκαλίας/παράδοσης στο πλαίσιο του ΜτΘ αλλά την ενισχύει και την αναβαθμίζει.

Για τους παραπάνω λόγους, πολλοί εκπαιδευτικοί και εγώ προσωπικά προβληματιζόμαστε σχετικά με τις εξελίξεις που ακολούθησαν μετά τις Αποφάσεις του ΣτΕ (μεταβατικά και νέα Προγράμματα Σπουδών, τάσεις για απελευθέρωση των απαλλαγών, σενάρια για «ομοσπονδοποίηση» του μαθήματος κ.ά.). Υπενθυμίζω ότι ο Πανελλήνιος Θεολογικός Σύνδεσμος «ΚΑΙΡΟΣ» έχει επανειλημμένα υποστηρίξει τη θέση για μία ενιαία, σύγχρονη θρησκευτική εκπαίδευση, με πλουραλιστικά/διαπολιτισμικά χαρακτηριστικά, απορρίπτοντας το παρωχημένο πολυ-θρησκευτικό ή πολυ-ομολογιακό μοντέλο.

5.    Το ΜτΘ χρειάζεται να είναι ευαίσθητο απέναντι στις σύγχρονες κοινωνικές και εκπαιδευτικές ανάγκες. Στο κοινωνικό επίπεδο, το ΜτΘ καλείται να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο για την ανάσχεση των κοινωνικών προκαταλήψεων, την αντιμετώπιση του θρησκευτικού φανατισμού και την προαγωγή της αλληλογνωριμίας και του κοινωνικού διαλόγου. Στο επίπεδο των σύγχρονων εκπαιδευτικών τάσεων το ΜτΘ συμβάλλει, ήδη, στην προαγωγή της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, της εκπαίδευσης για την αειφορία, της ενταξιακής και της συμπεριληπτικής εκπαίδευσης και της διαφοροποιημένης διδακτικής. Και εδώ αναδύεται εμφατικά ο προβληματισμός τού κατά πόσον είναι οργανωτικά υλοποιήσιμη και παιδαγωγικά αναγκαία η προτεινόμενη «ομοσπονδοποίηση» της θρησκευτικής εκπαίδευσης, με τη θέσπιση ισότιμων παράλληλων μαθημάτων θρησκευτικού και μη θρησκευτικού προσανατολισμού.

Για την επίτευξη όλων των παραπάνω, μολονότι αυτά αφορούν πρωτίστως στους εκπαιδευτικούς θεσμούς και στην εκπαιδευτική κοινότητα, χρειάζεται η υπεύθυνη συστράτευση πολλών παραγόντων. Καταρχάς, οι πολιτικοί θεσμοί οφείλουν να προσεγγίζουν με προσοχή τις σύνθετες παραμέτρους του ζητήματος του ΜτΘ. Η συνήθης απλουστευτική ρητορική σχετικά με τη σπουδαιότητα των θρησκευτικών αξιών και των ελληνορθόδοξων παραδόσεων δεν αρκεί. Τα πράγματα είναι περισσότερο πολύπλοκα και οι συνθήκες απαιτητικές. Οι θεολογικές πανεπιστημιακές σχολές χρειάζεται να δουν με προσοχή τα νέα δεδομένα και να εντείνουν τις προσπάθειες εκσυγχρονισμού των Προγραμμάτων Σπουδών τους στον τομέα της προετοιμασίας των υποψήφιων εκπαιδευτικών. Οι εκκλησιαστικοί ταγοί χρειάζεται να δείξουν περισσότερη εμπιστοσύνη στους εκπαιδευτικούς του ΜτΘ. Δεν είναι δυνατόν όταν οι εκπαιδευτικοί μιλούν με παιδαγωγική γλώσσα να θεωρείται ότι τάχα απεμπολούν τη θεολογική και την εκκλησιαστική τους ιδιότητα και αποστολή ή να ακούγονται επιπόλαιες προτάσεις του τύπου να αναλάβουν οι θρησκευτικές κοινότητες την εποπτεία της θρησκευτικής εκπαίδευσης.

Τέλος, οφείλω να αναφέρω την ευθύνη των ίδιων των εκπαιδευτικών, δηλαδή τη δική μας ευθύνη. Μολονότι ο θεολογικός χώρος έχει τις ιδιαιτερότητές του, ο/η θεολόγος εκπαιδευτικός δεν διαφοροποιείται από όσα θετικά ή αρνητικά στοιχεία χαρακτηρίζουν τους λοιπούς εκπαιδευτικούς. Υπό τις παρούσες συνθήκες, είναι αναγκαίος ο αναστοχασμός για το παρόν και το μέλλον του ΜτΘ, η εκ νέου ιεράρχηση των στόχων μας και η ένταση των προσπαθειών για  την αναβάθμιση της θρησκευτικής εκπαίδευσης και την επαγγελματική ανάπτυξη των θεολόγων εκπαιδευτικών. Στον αγώνα αυτόν, η υπέρβαση των πολωτικών τάσεων και η συνεργασία όλων είναι αδήριτη ανάγκη.

  


* Εισήγηση στην Επιστημονική Διημερίδα του Πανελλήνιου Θεολογικού Συνδέσμου «ΚΑΙΡΟΣ», με θέμα "Ταυτότητα και ετερότητα στο δημόσιο σχολείο. Το μάθημα των Θρησκευτικών σήμερα", η οποία πραγματοποιήθηκε στις 27-28 Ιανουαρίου 2023, στην Αθήνα.

 

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου